در برآیند کلى شناخت انسان نسبت به خداوند سبحان دوگونه است:
1ـ شناخت حصولى: که مقصود از آن شناخت از را عقل، تفکر، اندیشه، استدلال و برهان و نظم در عالم طبیعت است که راحت ترین راه در این مسیر، تفکر و سیر در آیات الهی در جهان هستی و به خصوص عالم ماده که بهتر قابل لمس است و تدبر در موجودات و عجایب خلقت این جهان است . در قرآن نیز بر این روش خداشناسی تاکید شده و آیات بسیاری در مورد خلقت این جهان و نشانه های خداوند در آن بیان شده است.
2ـ شناخت حضورى، که خود دوگونه است:
1ـ2ـ درک فطرى یا خداشناسى فطرى: که یک علم حضورى غیراکتسابى در نهاد انسان و بیرون از محدوده اختیاراوست. این شناخت فطرى در بیشتر انسانها تنها استعداد و مایهاى است که آدمی با تلاش خود مىتواند آن را از حالت استعداد و قوه به فعلیت در آورده و از حالت ابهام به مرحله درک حضورى آگاهانه برساند.
2ـ2ـ علم حضورى اکتسابى:
یک علم حضورى روشن و آگاهانه است و آدمى با تلاش و پس از پیمودن مراحل تکامل، این شایستگى را مىیابد که خداوند آن را به او افاضه نماید. این نوع معرفت داراى مراتب گوناگون شدید وضعیف است که آخرین مرحله آن همان هدف نهایى آفرینش و بالاترین مرتبه کمال انسانى مىباشد. هر چند دریافت این معرفت حضورى، مانند گونه قبل مستقیما در اختیار آدمى نیست، اما مقدمات دستیابى به آن از افعال اختیارى است. انسان با سیر و سلوک و ریاضت نفس و آن مواردی که در شرع اسلام نیز تجویز شده است ، می تواند به مراتبی از کشف و شهود حقایق هستی و از جمله شناخت بهتر و عمیق تر خداوند نائل شود و حقایقی از عالم ربوبی بر این انسان افاضه شود.
در حقیقت افاضه این کمال ـ معرفت به خداوند ـ پاداش بخشى از افعال اختیارى انسان است که به صورت تام وکامل در آخرت به او داده مىشود هر چند مراتب دیگرى از این معرفت حضورى براى برخى از اولیاى خدا در این دنیا فراهم مىآید.
بر اساس مطالب پیش گفته با شناخت نفس یا روح یا حقیقت خود و توجه به این امر که اصل ما یعنى روح ما چه بوده، چه گشته و چه مىتواند باشد و آگاهى از چگونگى تهذیب نفس و طریق سلوک و راه حصول کمال مىتوانید خداوند را با علم حضورى اکتسابى بیشتر، بهتر و عمیقتر بشناسید.
در واقع معرفت نفسى که پلى براى معرفت خداوند است، همان سلوک عملى و شرعى است که باید با استفاده ازاستادى مجرب و تأیید شده و عمل به دستورات او محقق مىشود.
در حقیقت امرى که انسان را به شهود وجه حق مىرساند، شناخت حقیقت خود و حرکت به سوى مقام اصلى خود است و این جز با تحصیل تقوا میسر نخواهد بود.
در این رابطه توصیه مىکنیم کتاب «مقالات» استاد محمد شجاعى را که در سه جلد از سوى انتشارات سروش به چاپ رسیده است با دقت، تکرار و وسواس مطالعه فرمایید.