در ابتدا باید این نکته دانسته شود که :
تفاوت در کیفیت خلقت انسان ها نتیجه ولازمه حتمى نظام مندى و قانون مندى جهان هستى است. یعنى:
(1) نظام خلقت نظام علت و معلول است هیچ معلولى بدون علت به وجود آمدنى نیست وتخلف هیچ معلولى ازعلت تامهاش ممکن نیست (اصل ضرورت على).
(2) رابطه علت و معلول داراى مکانیسم و ارگانیسم معین است وبه صورت میل افراد اداره نمی شود، یعنى چنان نیست که ازهرعلتى هر معلولى قابل ایجاد باشد به تعبیر دیگر هر علت معینى معلول معینى دارد مثلا از علف خوردن گوسفندبوعلى سینا درست نمىشود وآمریکایی ها هم به خاطر قهوه خوردن به کره ماه نرفتند (اصل سنخیت علت و معلول)
اگر دواصل فوق با ژرفکاوى دقیق فلسفى مورد بررسى قرار گیرند مشخص خواهد شد که مثلا بینا یا نابینا تولد یافتن یک فرد، لازم حتمى مجموع عللى است که در به وجود آوردن وى دست داشتهاند.
در این امور عوامل بسیار متعددى دخیلاند حتى کیفیت آمیزش والدین زمان مکان روحیات و حالات روانى وضعیت جسمى نوع و مقدار غذاهایى که مصرف کردهاند و... هریک به سهم خود نقشى در کیفیت تکوین جنین ایفا مىکنند.
دراین جا ممکن است سوال شودکه آیا خداوند نمىتواند باتفاوت چشمگیرى که همه این عوامل دارند تاثیر همه را یکسان سازد؟
پاسخ آن است که چنین چیزى سر از تناقض درمىآورد زیرا لازمه آن این است که علت پدیدهاى باشد و تاثیر نکند وعلت بودن و تاثیرنکردن تناقض آمیز است ویا معلولى بدون علت پدیدآید و لازمه آن این است که کل طرح نظام آفرینش بهم بخورد زیرادراین صورت پدیدآمدن هرچیز از هر امر نامربوطى محتمل مىشود و آن گاه است که از علف خوردن گوسفندبایدابوعلىسینا پدیدآید!! (1)
اما این که عدالت خدا در محاسبه اخروى چگونه توجیه مىشود پاسخش آن است که خداوند اعمال هرکسى را به تناسب نعمتهایى که به او عطا نموده (حتى نعمت هدایت سلامتى امکانات مادى و معنوى) محاسبه مىکند ومیزان مسوولیت هرکس به تناسب آن ها است.
به تعبیر برخى از اندیشمندان میزان کمال و سعادت هرکس در قیامت نسبت سود به سرمایه است .
دقت در این مساله نشان مىدهد که هیچ کسى به خاطر فقدانات و کاستىهاى غیر اختیارى از سعادت و کمالى محروم نخواهد شد و هیچ کس هم بىدلیل و گزاف به مرتبهاى از مراتب بالا صعودنخواهد یافت.
پاورقی:
1) براى آگاهى بیشتر ر.ک.به: عدل الهى شهیدمطهرى بحث راز تفاوتها.